«Σήμερα έκανα χημειοθεραπεία, ας κάνουμε αύριο μάθημα»: Μαθητές στην Ογκολογική και Παιδοψυχιατρική μονάδα

 

Εκπαιδευτικοί που διδάσκουν στο Νοσοκομείο Παίδων εφήβους με σοβαρά νοσήματα αφηγούνται στην «Κ» τις συγκλονιστικές εμπειρίες τους

 Κάθε μεσημέρι, τα τελευταία οκτώ χρόνια, η Αγγελική Χαραλαμποπούλου ανεβαίνει τα σκαλιά που οδηγούν στην πολύχρωμη νέα πτέρυγα του «Αγία Σοφία», εκεί όπου στεγάζονται οι αίθουσες του Γυμνασίου και Λυκείου του νοσοκομείου Παίδων. Κάθεται στο γραφείο της και αρχίζει να διαμορφώνει το πρόγραμμα με τα μαθήματα της ημέρας. Σε λίγο, εκείνη και οι δέκα εκπαιδευτικοί του νοσοκομειακού σχολείου θα σκορπιστούν στα δωμάτια του Παίδων, κυρίως στην Ογκολογική και την Παιδοψυχιατρική κλινική για να διδάξουν στους μαθητές τους: σε παιδιά 12-18 ετών που βρέθηκαν εκεί εξαιτίας κάποιου σοβαρού νοσήματος, στερούμενα πολλά και κυρίως την πολύτιμη καθημερινότητά τους.

Οι σχολικές αίθουσες του Παίδων είναι άδειες, καθώς ειδικά μετά την περίοδο της πανδημίας τα μαθήματα στην Ογκολογική και Παιδοψυχιατρική κλινική παραδίδονται ως ιδιαίτερα. 

«Τα παιδιά όταν μπαίνουν σε αυτές τις κλινικές έχουν μεγαλύτερη αγωνία για το τι θα συμβεί με το σχολείο και τα μαθήματά τους παρά για το πρόβλημα της υγείας τους αυτό καθαυτό. Αναρωτιούνται πότε θα επανέλθουν, αν θα μείνουν στην ίδια τάξη όσο οι συμμαθητές τους προχωρούν, αν θα τους ξεχάσουν οι παρέες τους ή αν θα τους απομονώσουν» αναφέρει στην «Κ» η κ. Χαραλαμποπούλου, διευθύντρια του Γυμνασίου και Λυκείου του Παίδων και εξηγεί τον ρόλο που επιτελεί η ομάδα της: «Εμείς ερχόμαστε σαν μια γέφυρα που τους ενώνει με τον εξωτερικό, τον φυσιολογικό, τον καθημερινό τους κόσμο. Όταν πας για μάθημα, τα παιδιά νιώθουν ότι η ζωή τους έχει συνέχεια, ότι κάνουν κι αυτά ό,τι κάνουν οι φίλοι τους εκεί έξω. Σκέφτονται “αφού με βάζουν να κάνω μάθημα, θα επανέλθω”. Γινόμαστε σε έναν μεγάλο βαθμό, η ελπίδα τους».

Εσπερινά μαθήματα στα δωμάτια του νοσοκομείου 

Το σχολείο του νοσοκομείου Παίδων διαφέρει κατά πολύ από ένα τυπικό δημόσιο σχολείο. Εδώ το μάθημα ξεκινά το μεσημέρι (γιατί το πρωί γίνονται οι θεραπείες) και παραδίδεται ως ιδιαίτερο αφού ακόμη και τα λίγα μαθήματα που γίνονταν παλαιότερα στις αίθουσες του νοσοκομείου διακόπηκαν οριστικά την περίοδο της πανδημίας. Την ώρα της διδασκαλίας λείπουν οι φωνές –χαρούμενες και άγριες– και δεν υπάρχει bullying, ενώ κάποιες φορές το μάθημα κρέμεται από μια κλωστή. 

«Υπάρχουν στιγμές που μπαίνουμε στο Ογκολογικό και ρέει στις φλέβες τους ο ορός με τη θεραπεία και παρ’ όλα αυτά μάς ζητούν να κάνουμε το μάθημα» λέει η Αγγελική Χαραλαμποπούλου, περιγράφοντας στιγμές από την καθημερινή επαφή με τους μαθητές του νοσοκομείου. «Είναι άλλες φορές που από τις παρενέργειες δεν μπορούν. “Σήμερα πήρα χημειοθεραπεία, θα κάνω αύριο μάθημα”».

Οι εκπαιδευτικοί δεσμεύονται να τηρούν το απόρρητο, να δίνουν σημασία στις λέξεις που χρησιμοποιούν κατά τη διάρκεια του μαθήματος, ώστε να μην προκαλέσουν κάποιο ψυχολογικό τραύμα, να προσέχουν ακόμη και το ντύσιμό τους.

Κάθε χρόνο περίπου 300–350 παιδιά που εισάγονται στα δύο παιδιατρικά νοσοκομεία «Αγία Σοφία» και «Αγλαΐα Κυριακού» και χρήζουν μακράς νοσηλείας, φοιτούν στο Γυμνάσιο και Λύκειο του Παίδων. Τα προβλήματα διαφέρουν, ωστόσο οι εκπαιδευτικοί, σε κάθε περίπτωση, δεσμεύονται να τηρούν το απόρρητο. Οφείλουν ακόμα να δίνουν σημασία στις λέξεις που χρησιμοποιούν κατά τη διάρκεια του μαθήματος, ώστε να μην προκαλέσουν κάποιο ψυχολογικό τραύμα, να προσέχουν ακόμη και το ντύσιμό τους.

«Ειδικά στο παιδοψυχιατρικό τμήμα, δεν μπορούμε να φοράμε μόνο μαύρα ρούχα, γιατί τα συνδέουν με κατάθλιψη ή πένθος, ούτε όμως και άσπρα γιατί παραπέμπουν στους γιατρούς που περνούν νωρίτερα από το δωμάτιο. Συνήθως φοράμε χρωματιστά», επισημαίνει η κ. Χαραλαμποπούλου τονίζοντας ότι η συνεργασία με το ιατρικό προσωπικό του Παίδων είναι απαραίτητη, ώστε να μπορούν να αντιμετωπίζουν την κάθε περίπτωση ξεχωριστά.

«Δεν μας επιτρέπεται καν να ρωτήσουμε από πού είναι τα παιδιά ή σε ποιο σχολείο φοιτούν για να μη διαρρεύσει. Υπάρχει επιπλέον ο κίνδυνος τέτοιες λεπτομέρειες να τους φέρνουν τραυματικές αναμνήσεις, οπότε τις αποφεύγουμε».

Η Αγγελική Χαραλαμποπούλου είναι διευθύντρια τα τελευταία οκτώ χρόνια στο Γυμνάσιο – Λύκειο του Παίδων. Η ομάδα της αποτελεί τη «γέφυρα», λέει, που ενώνει τα παιδιά του νοσοκομείου με τον εξωτερικό, τον φυσιολογικό, τον καθημερινό τους κόσμο.

Δύναμη ψυχής και ενσυναίσθηση

Είναι δύσκολο να συνεργάζεσαι με εφήβους, πόσο μάλλον όταν εκείνοι νιώθουν ευάλωτοι σε ένα νοσοκομειακό περιβάλλον, δίνοντας μάχη να ξεπεράσουν τα εμπόδια που εμφανίστηκαν μπροστά τους. Τι εφόδια λοιπόν θα πρέπει να έχει ένας εκπαιδευτικός που παίρνει την απόφαση να διδάξει στους χώρους του παιδιατρικού νοσοκομείου;

«Να έχει δύναμη ψυχής, να λειτουργεί ενσυνείδητα και να καλλιεργεί καθημερινά την ενσυναίσθησή του», απαντά η 26χρονη Αναστασία Πετροπούλου, η νεότερη καθηγήτρια, στο Παίδων. Ανέλαβε καθήκοντα μόλις τον περασμένο Δεκέμβριο ως αναπληρώτρια φιλόλογος, ξεκινώντας από εδώ την καριέρα της ως εκπαιδευτικός. 

Όταν τελειώνει το μάθημα, αυτό που μένει είναι αυτό το τεράστιο χαμόγελο, ζωγραφισμένο στα χείλη, που σου λέει «ευχαριστώ»

«Όταν η διευθύντρια αρχικά μου περιέγραψε την κατάσταση, σκέφτηκα ότι αυτή η δουλειά θα έχει οπωσδήποτε δυσκολίες, αλλά στάθηκα ψύχραιμη. Μόλις μπήκα στο δωμάτιο και έκανα το πρώτο μου μάθημα, ένιωσα ότι πράγματι αυτό έπρεπε να κάνω στη ζωή μου. Θυμήθηκα τον λόγο για τον οποίο ήθελα εξαρχής να περάσω στη σχολή: το πάθος μου για τα ελληνικά γράμματα και την απέραντη αγάπη μου για τα παιδιά», λέει στην «Κ» η κ. Πετροπούλου και περιγράφει τη σχέση που έχει με τους μαθητές της. «Βλέπεις πόσα παιδιά σε έχουν ανάγκη. Μπορεί να τους πεις απλώς έναν καλό λόγο και να νομίζουν ότι τους έχεις δώσει το σύμπαν ολόκληρο! Κι όταν τελειώνει το μάθημα, αυτό που μένει είναι αυτό το τεράστιο χαμόγελο, ζωγραφισμένο στα χείλη, που σου λέει “ευχαριστώ”. Μόνο ευγνωμοσύνη μπορώ να νιώθω για αυτό».

«Να βγείτε από εδώ και να είστε καλά»

Με τον καιρό, παιδιά που όπως περιγράφει η φιλόλογος ήταν «κλειστά» ή είχαν το βλέμμα αφημένο στο κενό, άρχισαν να «ανοίγονται».

«Τα παιδιά με τα οποία έχω συνεργαστεί μέχρι σήμερα είναι οξυδερκή και πολύ ταλαντούχα. Αντιμετωπίζουν το σχολείο όχι μόνο σαν μια ευκαιρία να καλλιεργηθούν και να προοδεύσουν πνευματικά, αλλά και σαν ένα άστρο που δείχνει τον δρόμο έξω από το νοσοκομείο, σαν μια ελπίδα ότι η ζωή τους θα συνεχιστεί κανονικά μετά την περιπέτειά τους», τονίζει η ίδια. 

Η Αναστασία Πετροπούλου, 26 ετών, είναι η νεότερη εκπαιδευτικός του Γυμνασίου και Λυκείου του νοσοκομείου Παίδων. «Από την πρώτη στιγμή που ήρθα, ένιωσα ότι αυτό έπρεπε να κάνω στη ζωή μου», λέει στην «Κ». 

Αφηγείται τον δύσκολο διάλογο που είχε κάποια μέρα με έναν μαθητή της στην παιδοψυχιατρική κλινική. «Με ρώτησε αν πηγαίνω να διδάξω και σε άλλες κλινικές του νοσοκομείου και του απάντησα ότι πάω και στο ογκολογικό.

-“A, στο ογκολογικό”, μού είπε. “Εκεί τα παιδιά παλεύουν για να ζήσουν και κάποιοι από εμάς είμαστε εδώ γιατί παλεύουμε για το αντίθετο”.

–“Ναι, αλλά όλοι σας έχετε τον ίδιο στόχο, να βγείτε από εδώ και να είστε καλά”».

Σκίτσο νοσηλευόμενης μαθήτριας του Παίδων που χάρισε στη φιλόλογό της Αναστασία Πετροπούλου.

Ένα από τα πιο σημαντικά μαθήματα που γίνονται στο Παίδων είναι αυτό των καλλιτεχνικών. Ο Μπενουά Παρέ, Γάλλος ζωγράφος που ζει από το 1986 στην Ελλάδα, έχει δει τα τελευταία 19 χρόνια που διδάσκει στο νοσοκομείο χιλιάδες παιδιά να επιζητούν το μάθημά του. 

«Κάνω το μάθημα ανάλογα με το επίπεδο στο οποίο βρίσκεται κάθε παιδί στη ζωγραφική. Επειδή καθένα είναι διαφορετικό, κάθε φορά το μάθημα μας οδηγεί αλλού», λέει στην «Κ» ο κ. Παρέ και εξηγεί ότι αρκετά από τα σχέδια των νοσηλευόμενων παιδιών δεν είναι πολύ χαρούμενα. «Ετσι κι αλλιώς είναι δύσκολα, γιατί είναι παιδιά στη φάση της εφηβείας. Οπότε ναι, όλα όσα νιώθουν τα εκφράζουν στο σχέδιο και αυτό είναι καλό, γιατί κατά κάποιον τρόπο τα βγάζουν από μέσα τους».

Ορισμένες από τις ζωγραφιές των παιδιών.

Ο ίδιος περιγράφει την ιδιαίτερη σημασία που έχει για εκείνον η διδασκαλία στο συγκεκριμένο σχολείο.

«Τα πρώτα χρόνια μού ήταν κάπως δύσκολο να βρίσκομαι εδώ γιατί συνάντησα βαριές καταστάσεις, με τον καιρό, όμως, κατάλαβα ότι είναι σημαντικό να βλέπεις την άλλη πλευρά της ζωής. Εχω κι εγώ μια κόρη που κάποια στιγμή πέρασε μία ασθένεια διαρκείας και ήταν μακριά από την Ελλάδα, οπότε χαίρομαι που εδώ μπορώ να βοηθάω άλλα παιδιά». 

«Επιστρέφουν για να δώσουν πίσω αυτό που πήραν»

Η σημερινή διευθύντρια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης του Παίδων δεν βρέθηκε τυχαία στη σημερινή της θέση. Είχε κληθεί πριν ακόμη ιδρυθεί το σχολείο το 2001, να συμβάλει στην οργάνωσή του. 

«Το σχολείο δημιουργήθηκε από την Πανεπιστημιακή Παιδοψυχιατρική Κλινική του Αγία Σοφία. Ο αείμνηστος καθηγητής Τσιάντης είχε την ιδέα να γίνει το σχολείο μέρος της θεραπευτικής διαδικασίας των παιδιών. Η αδερφή του που τότε ήταν διευθύντρια στο Πολυκλαδικό Λύκειο Αμπελοκήπων όπου εργαζόμουν, γνωρίζοντας τις ευαισθησίες μου, με ρώτησε αν θα με ενδιέφερε να αναμειχθώ σε μία τέτοια διαδικασία. Και όντως το οργανώσαμε μαζί και πρόσθεσα και τις ορθοπεδικές κλινικές σε αυτές που θα δέχονταν οι υπηρεσίες του σχολείου», λέει η Α. Χαραλαμποπούλου.

Σήμερα ύστερα από όλα αυτά, μπορώ να λέω στα παιδιά μας που νοσούν ότι εμείς που δοκιμαστήκαμε, βρήκαμε τη δύναμη να νικήσουμε.

Οι ορθοπεδικές κλινικές ήταν κομμάτι της δικής της ζωής. Η ίδια είχε περάσει πολλά χρόνια της παιδικής και εφηβικής της ηλικίας στο Παίδων «Αγία Σοφία» εξαιτίας ενός σοβαρού επαναλαμβανόμενου νοσήματος, που την ανάγκαζε να μπαινοβγαίνει στα χειρουργεία της ορθοπεδικής και να μένει για μεγάλα διαστήματα μέσα στο νοσοκομείο. 

«Σήμερα ύστερα από όλα αυτά, μπορώ να λέω στα παιδιά μας που νοσούν ότι εμείς που δοκιμαστήκαμε, βρήκαμε τη δύναμη να νικήσουμε». 

«Τα παιδιά που έχουν περάσει δύσκολα στα νοσοκομεία, νιώθουν ότι έχουν μέσα τους ένα υπόλοιπο, ότι χρωστάνε κάτι στον κόσμο», λέει η Αγγελική Χαραλαμποπούλου, με τη φωνή της να τρέμει. «Αυτό είναι που τους κάνει να ξαναγυρίζουν στα νοσοκομεία ως επαγγελματίες πια. Οι περισσότεροι γίνονται νοσηλευτές, φυσιοθεραπευτές, γιατροί. Θέλουν να δώσουν πίσω αυτά που πήραν».

 

Βίκυ Κατεχάκη

Εικονογράφηση: Loukia Kattis

 

 

 

Πηγή: https://www.kathimerini.gr/

Παιδικός καρκίνος και η θεραπεία του!

 

Γιατί η ηλικία αιχμής εκδήλωσης του παιδικού καρκίνου είναι μεταξύ 2 και 4 ετών;

Γιατί συχνά προέρχονται από αλλοιώσεις αρχέγονων προγονικών κυττάρων στην πρώιμη φάση πολλαπλασιασμού και διαφοροποίησης τους (συχνά και κατά την εγκυμοσύνη).

Όσο πιο μικρό είναι το παιδί που θα εκδηλώσει κακόηθες νόσημα τόσο το καλύτερο ή χειρότερο; Ή δεν παίζει ρόλο η ηλικία;
Εξαρτάται από το νόσημα. Για τη λευχαιμία, η μικρή ηλικία είναι συνήθως καλύτερος προγνωστικός δείκτης.

Ένα παιδί που έχει νοσήσει στη ζωή του με παιδικό καρκίνο έχει πιο αυξημένες πιθανότητες τα παιδιά του να νοσήσουν από παιδικό καρκίνο;
Χωρίς να μπορεί να προσδιορισθεί απόλυτα, φαίνεται πως ναι. Αν και οι πιθανότητες παραμένουν πολύ μικρές.

Μπορεί να νοσήσουν με το ίδιο νόσημα δύο αδέρφια; Ποιες είναι οι πιθανότητες;
Ιδιαίτερο κίνδυνο παρουσιάζουν βασικά το μονοωογενή δίδυμα αδέλφια, που ανάλογα με τον τύπο καρκίνου οι πιθανότητες μπορεί να είναι και έως 30%-50%.

Γιατί τα παιδιά έχουν πιο υψηλά ποσοστά ίασης από τον καρκίνο απ’ ό,τι οι ενήλικες;
Η καρκινογένεση στα παιδιά οφείλεται κατά κανόνα σε διαφορετικούς παθογενετικούς μηχανισμούς από ό,τι στους ενήλικες, όπου κατά κανόνα είναι αποτέλεσμα συσσωρευτικών βλαβών. Άρα, παρόλο ότι ο τύπος του καρκίνου μπορεί να είναι ο ίδιος, ο τρόπος ανάπτυξης του και η απάντηση στη θεραπεία διαφέρει. Επιπλέον, τα παιδιά είναι πιο ανθεκτικά στις τοξικές επιδράσεις της θεραπείας, με αποτέλεσμα να έχουν και μεγαλύτερες αντοχές και μικρότερη τοξικότητα.

Ερωτήσεις για τις θεραπείες

Οι θεραπείες για την αντιμετώπιση του παιδικού καρκίνου είναι σήμερα λιγότερο τοξικές από όσο ήταν παρελθόν;
Η προσπάθεια στην παιδιατρική ογκολογία είναι να μειωθεί η ένταση των χημειοθεραπειών, όπου είναι εφικτό. Ταυτόχρονα, έχει βελτιωθεί σημαντικά και η υποστηρικτική θεραπεία, με αποτέλεσμα να μειώνονται οι ανεπιθύμητες αντιδράσεις.

Ποιες είναι οι νέες θεραπείες που χρησιμοποιούνται στην αντιμετώπιση του παιδικού καρκίνου; Ποια είναι η διαφορά τους από τις παλιές;
Οι νεώτερες θεραπείες είναι είτε βελτιώσεις προηγούμενων φαρμάκων (π.χ. ούτως ώστε να έχουν λιγότερε παρενέργειες ή μεγαλύτερο χρόνο δράσης στο σώμα του ασθενούς) είτε ανήκουν στην κατηγορία των στοχευμένων θεραπειών. Οι στοχευμένες θεραπείες επιδρούν σε συγκεκριμένα μονοπάτια στον πολλαπλασιασμό των κυττάρων, τα οποία όμως είναι ενεργά κυρίως στα καρκινικά κύτταρα. Έτσι, ενώ η κλασική χημειοθεραπεία καταστρέφει όλα τα κύτταρα (καλά και κακά) που πολλαπλασιάζονται, οι στοχευμένες θεραπείες καταστρέφουν βασικά τα καρκινικά κύτταρα. Επίσης, στις νεότερες θεραπείες συγκαταλέγονται και φάρμακα που ενισχύουν, συνεργάζονται με το ανοσοποιητικό σύστημα του ασθενούς και οδηγούν το ίδιο το σώμα του ασθενούς να αντιμετωπίσει τον καρκίνο.

Ένα παιδί με πλήρη ίαση θα έχει μακροχρόνιες επιπτώσεις από τις θεραπείες που έκανε; Και αν ναι, ποιες είναι αυτές;
Μπορεί και πάντα ανάλογα με το νόσημα και το είδος της θεραπείας. Μακροχρόνιες επιπτώσεις περιλαμβάνουν:
– Δυσλειτουργία οργάνων (π.χ. νεφροί, ήπαρ, καρδιά, βαρηκοΐα, διαταραχές όρασης)
– Ενδοκρινολογικές διαταραχές (π.χ. καθυστέρηση ανάπτυξης, υποθυρεοειδισμός, οστεοπόρωση, μεταβολικό σύνδρομο, υπογονιμότητα)
– Νοητική έκπτωση / μαθησιακές δυσκολίες (ιδίως σε ασθενείς που έλαβαν ακτινοβολία κρανίου)
– Ανάπτυξη δεύτερων νεοπλασιών

Γιατί ένα παιδί ακολουθεί διαφορετική θεραπεία από ένα άλλο παιδί με το ίδιο νόσημα;
Γιατί κάθε τύπος καρκίνου έχει διαφορετικές υποτάξεις ή και στάδια, ανάλογα με την ύπαρξη προγνωστικών παραγόντων ή και του βαθμού εξάπλωσης του καρκίνου τη στιγμή της διάγνωσης.

Στην Ελλάδα χρησιμοποιούνται οι ίδιες θεραπείες με αυτές που χρησιμοποιούν στο εξωτερικό;
Όλες οι κλασσικές θεραπείες με καταξιωμένη αξία μπορούν και χρησιμοποιούνται στην Ελλάδα. Ανάγκη για θεραπεία σε κέντρα αναφοράς κυρίως της Ευρώπης υπάρχει μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις και κατά κανόνα για εξειδικευμένες χειρουργικές επεμβάσεις ή ακτινοθεραπεία.

______

  ~ Η ιατρική ομάδα του Κέντρου Ειδικών Θεραπειών (ΚΕΘ) του Ογκολογικού Νοσοκομείου Παίδων «Ελπίδα», με επικεφαλής τον Καθηγητή Παιδιατρικής Αιματολογίας – Ογκολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Αντώνη Καττάμη

 

Πηγή: https://antikleidi.com/iatrika/paidikos-karkinos

 

Τί γίνεται μετά το τέλος της θεραπείας στα παιδιά με καρκίνο;

 

Η πενταετής επιβίωση ελεύθερης νόσου στα παιδιά που ολοκλήρωσαν τη θεραπεία για καρκίνο παρουσιάζει σημαντική πρόοδο τις τελευταίες δεκαετίες, φθάνοντας πλέον το 80-90% για αρκετές μορφές κακοήθειας. Ως εκ τούτου, πολλά παιδιά καταφέρνουν να ξεπεράσουν τη νόσο, τα οποία θα μεγαλώσουν και θα αποτελέσουν τους μετέπειτα ενήλικες. Οι επιβιώσαντες από καρκίνο στην παιδική ηλικία φθάνουν πλέον τους 500.000 στην Ευρώπη και τους 400.000 στις ΗΠΑ.

Μετά την ολοκλήρωση της θεραπείας, οι επιβιώσαντες έχουν τακτική παρακολούθηση, με γνώμονα τη διατήρηση της ύφεσης της νόσου τους και την έγκαιρη αναγνώριση ενδεχόμενης υποτροπής, αλλά και την ανίχνευση επιπλοκών που μπορεί να εμφανιστούν, είτε άμεσα είτε μεταγενέστερα, 2 έως 5 έτη, από το τέλος της θεραπείας. Οι επιπλοκές είναι αποτέλεσμα της αντινεοπλασματικής θεραπείας που έλαβαν, όπως χημειοθεραπείας, ακτινοθεραπείας, χειρουργικής παρέμβασης ή μεταμόσχευσης αιμοποιητικών κυττάρων.

Δύο βασικά δεδομένα ισχύουν όσον αφορά τις απώτερες επιπλοκές στους επιβιώσαντες από καρκίνο στην παιδική ηλικία:
1. Η πλειοψηφία των επιβιωσάντων, περίπου το 75%, θα παρουσιάσει τουλάχιστον μια επιπλοκή, ενώ το 25% αυτών θα παρουσιάσει μια πολύ σοβαρή ή απειλητική κατάσταση για τη ζωή του.
2. Οι επιβιώσαντες παρουσιάζουν προβλήματα υγείας πολύ νωρίτερα σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό, σε ηλικία περίπου 30-35 ετών.

Ο κίνδυνος παχυσαρκίας σε νεαρή ηλικία είναι διπλάσιος, 14%, σε σύγκριση με γενικό πληθυσμό, που είναι 7,5%. Ο κίνδυνος θανάτου λόγω καρδιαγγειακών νοσημάτων σε νεανική ηλικία είναι επτά φορές μεγαλύτερος στους επιβιώσαντες. Η εμφάνιση πρώιμης ωοθηκικής ανεπάρκειας είναι δέκα φορές μεγαλύτερη στις επιβιώσαντες γυναίκες σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό, 8% έναντι 0,8%.

Οι συχνότερες επιπλοκές που μπορεί να παρουσιάσουν οι επιβιώσαντες είναι:

• ενδοκρινολογικές διαταραχές (υποθυρεοειδισμός, χαμηλό ανάστημα, πρώιμη ή καθυστερημένη ήβη)
• καρδιαγγειακά νοσήματα
• μεταβολικό σύνδρομο ή παχυσαρκία
• οστικές διαταραχές (οστεοπενία ή οστεοπόρωση)
• διαταραχές ακοής
• νευρογνωσιακές διαταραχές, με δυσμενή επίδραση στη σχολική τους απόδοση
• διαταραχές αναπαραγωγής, που εκδηλώνονται ως διαταραχές εμμήνου ρύσεως, στυτική δυσλειτουργία, πρώιμη εμμηνόπαυση και υπογονιμότητα.

Η επίδραση της χημειοθεραπείας και της κοιλιακής ακτινοβολίας στις γονάδες είναι δυσμενής, με συνέπεια μια γυναίκα που είχε καρκίνο στην παιδική ηλικία να παρουσιάσει εμμηνόπαυση νωρίς, πριν από την ηλικία των 40 ετών.

Η εκδήλωση απώτερων επιπλοκών διαταράσσει την ποιότητα ζωής των επιβιωσάντων, είτε αφορά την παιδική ηλικία με επίδραση στη σχολική και την κοινωνική τους επανένταξη, είτε τη ζωή τους ως ενήλικες με επίδραση στη δημιουργία σχέσεων, την τεκνοποίηση, την εργασία τους και την κοινωνική τους ταυτότητα.

Η έγκαιρη ανίχνευση ενδεχόμενων επιπλοκών και η αντιμετώπισή τους έχει ως κύριο στόχο την εξασφάλιση καλύτερης ποιότητας ζωής.
Ιατρεία παρακολούθησης των απώτερων επιπλοκών στους επιβιώσαντες από καρκίνο στην παιδική ηλικία λειτουργούν στα παιδιατρικά ογκολογικά τμήματα της χώρας μας. Είναι αναγκαίο να λειτουργούν οργανωμένα και να υπάρχει η διασύνδεση με τις ομάδες των ενηλίκων, καθώς με διεθνείς επιστημονικές ομάδες παρακολούθησης των επιβιωσάντων από καρκίνο.

 

Γράφει η Κατερίνα Κατσιμπάρδη, MD, PhD, Παιδίατρος, Πανεπιστημιακή Ογκολογική Αιματολογική Μονάδα, Α’ Παιδιατρική Κλινική ΕΚΠΑ, Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία»

 

Πηγή: https://karkinaki.gr

Παιδικός καρκίνος: Πώς αισθάνεται ένα παιδί - Πώς πρέπει να το αντιμετωπίζουν οι γονείς

Μέσα στο μυαλό ενός παιδιού που βρίσκεται αντιμέτωπο με τον παιδικό καρκίνο - Πώς πρέπει να το διαχειρίζονται οι γονείς

80% των παιδιών αυτών βγαίνουν νικητές από την μάχη με τον καρκίνο. Τι πρέπει να κάνει κανείς για «να κλείσει την πόρτα» στον καρκίνο; Πώς αισθάνεται ένα παιδί που βρίσκεται αντιμέτωπο με τον παιδικό καρκίνο; Πώς πρέπει να το αντιμετωπίζουν οι γονείς και οι συμμαθητές του; Απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά δόθηκαν στη διάρκεια διαδικτυακής εκδήλωσης, με θέμα τον παιδικό καρκίνο, που διοργάνωσε ο δήμος Κιλκίς, σε συνεργασία με τον Σύλλογο Καρκινοπαθών «Άγιος Ευγένιος ο Τραπεζούντιος», με κύριες ομιλήτριες την ψυχολόγο του δήμου Κιλκίς Έλλη Φρεγγίδου και την ογκολόγο του Νοσοκομείου της πόλης Ολγα Ζαραλή.

Όπως επισήμανε ο κ. Ζαραλής, μπορούμε «να κλείσουμε την πόρτα» στον καρκίνο με την πρόληψη, η οποία «ξεκινάει από το πιάτο» μας, με έναν υγιεινό τρόπο διατροφής χωρίς λιπαρά, φαστ φουντ και αλκοόλ. Υπογράμμισε τη σημασία της διατήρησης φυσιολογικού σωματικού βάρους και της άσκησης, της διακοπής του καπνίσματος και της αποφυγής της αλόγιστης έκθεσης στον ήλιο. Επισήμανε ακόμη τη σημασία του εμβολιασμού κατά του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας και κατά της ηπατίτιδας Β’. Παράλληλα υπογράμμισε τη σημασία των προληπτικών εξετάσεων και τόνισε ότι σε περίπτωση οικογενειακού ιστορικού καρκίνου, αυτές πρέπει να αρχίζουν από μικρή ηλικία ώστε να μπορεί να γίνει έγκαιρη διάγνωση. Επισήμανε ακόμη ότι η καλή ψυχολογική κατάσταση παίζει σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση του καρκίνου.

Στο μυαλό του παιδιού

Το παιδί που έρχεται αντιμέτωπο με τον καρκίνο αναρωτιέται γιατί νοσεί, αισθάνεται φόβο, αγωνία για την επόμενη ημέρα, για το αν θα πεθάνει, αισθάνεται θυμό, ντροπή για τα μαλλιά του που έχουν πέσει, αισθάνεται άσχημα όταν το ρωτούν πράγματα που δεν μπορεί ή δεν θέλει να απαντήσει, σημείωσε, από την πλευρά της, η κ. Φρεγγίδου.

Τα παιδιά μπορεί να νομίζουν ότι ο καρκίνος είναι τιμωρία για κάποιο λάθος που έκαναν και να νιώθουν ενοχές όμως η πραγματικότητα είναι διαφορετική, σημείωσε η κ. Φρεγγίδου, τονίζοντας ότι οι ενήλικες έχουν μεγάλη ευθύνη να μιλήσουν στα παιδιά γι’ αυτό το θέμα. Ανέφερε ακόμη ότι οι γονείς μπορούν εξηγήσουν στα καρκινοπαθή παιδιά τους ότι δεν είναι τα μοναδικά διαφορετικά παιδιά στο σχολείο τους και να τους μιλήσουν για τις θεραπείες, τα φάρμακα και τις εγχειρήσεις που θα τα βοηθήσουν να θεραπευτούν. Τόνισε ακόμη ότι τα παιδιά με καρκίνο που νοσηλεύονται σε εξειδικευμένα νοσοκομεία μπορεί να περνούν δύσκολα, αλλά στο νοσοκομείο αναπτύσσουν δυνατές φιλίες με άλλα παιδιά που νοσούν. Επίσης ανέφερε ότι η Πολιτεία έχει προνοήσει να μην χάνουν τα μαθήματά τους καθώς υπάρχει η δυνατότητα της διδασκαλίας στο νοσοκομείο ή κατ’ οίκον, σημειώνοντας παράλληλα ότι αυτή η διαδικασία δεν είναι πάντα εύκολη και γι’ αυτό απηύθυνε έκκληση για απλοποίησή της.

Πώς το διαχειριζόμαστε;

Απαντώντας στο ερώτημα «πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε τα παιδιά με καρκίνο και πώς μπορούμε να τα διαχειριστούμε;», επισήμανε ότι τα παιδιά αυτά πρέπει να αντιμετωπίζονται με σεβασμό και όχι με οίκτο, με διακριτικότητα αλλά και με ενσυναίσθηση. Προέτρεψε τους γονείς να αφιερώσουν στα παιδιά αυτά περισσότερο ποιοτικό χρόνο, να μιλούν μαζί τους για την πάθησή τους, όταν αυτά ρωτούν, και να μην διστάζουν να πουν «δεν ξέρω», ότι δεν γνωρίζουν την απάντηση στο ερώτημα που θέτει το παιδί.

Η κ. Φρεγγίδου τόνισε ότι οι γονείς πρέπει να εξηγήσουν στα παιδιά τους ότι ο καρκίνος δεν είναι μεταδοτικός και ότι δεν πρέπει να αποφεύγουν τους φίλους του που νοσούν, αλλά αντιθέτως να τα ενθαρρύνουν να έχουν επικοινωνία και αλληλεπίδραση με τους φίλους τους που πάσχουν από καρκίνο.

Συνέστησε δε στους μαθητές να πλησιάζουν τους φίλους τους που πάσχουν από καρκίνο, όσο αυτοί τους επιτρέπουν, και να τους καλούν σε δραστηριότητες, χωρίς όμως να επιμένουν γιατί μπορεί να μην το επιτρέπει η υγεία τους. Επίσης ανέφερε ότι οι μαθητές μπορούν να βοηθήσουν μέσα από τον εθελοντισμό, αλλά και προτρέποντας τους γονείς τους να γίνουν αιμοδότες, δωρητές μυελού και οργάνων.

 

Πηγή: ΑΜΠΕ  https://www.in.gr/

Δωρεά αιμοπεταλίων: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε!

 

Εκτός από τη δωρεά ολικού αίματος, υπάρχει και η δωρεά αιμοπεταλίων και η δωρεά πλάσματος. Στο άρθρο αυτό θα απαντήσουμε σε συνήθεις ερωτήσεις σχετικά με τη δωρεά αιμοπεταλίων.

Δωρεά αιμοπεταλίων μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο σε συγκεκριμένα νοσοκομεία και υγειονομικά κέντρα και καλό είναι να έχετε κλείσει ραντεβού. Έχετε υπόψη σας ότι δεν συλλέγονται σε κινητές μονάδες αιμοδοσίας.

Κατά τη δωρεά αιμοπεταλίων το αίμα σας περνά από ένα μηχάνημα το οποίο διαχωρίζει και εξαγάγει μόνο τα αιμοπετάλιά σας και στη συνέχεια επιστρέφει το υπόλοιπο αίμα σας πίσω σε εσάς.

Για τη διαδικασία δωρεάς αιμοπεταλίων χρειάζονται 1 ώρα και 10 λεπτά.

Και οι δύο βραχίονες χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια δωρεάς αιμοπεταλίων. Αυτό συμβαίνει επειδή το αίμα λαμβάνεται από το ένα χέρι, το αίμα περνά από το ειδικό μηχάνημα και τα υπόλοι, το οποίο διαχωρίζει και εξάγει τα αιμοπετάλια και τα υπόλοιπα συστατικά του αίματος επιστρέφονται σε εσάς μέσω του άλλου βραχίονα.

Σε μία δωρεά αιμοπεταλίων δίνετε αυτό που κανονικά θα συλλεγόταν από έως και πέντε δωρεές ολικού αίματος. Στην πραγματικότητα, ορισμένες δωρεές αιμοπεταλίων αποδίδουν αρκετά αιμοπετάλια για δύο ή τρεις ασθενείς.

Υπό φυσιολογικές συνθήκες μπορείτε να δωρίζετε έως και 24 φορές το χρόνο αιμοπετάλια, εν συγκρίσει με το μέγιστο των 6 φορών/έτος για μια πλήρη αιμοδοσία.

Ακολουθεί μια γρήγορη περιγραφή του τι συμβαίνει κατά τη διάρκεια μιας δωρεάς αιμοπεταλίων:

Μια σχετικά μικρή ποσότητα αίματος λαμβάνεται από το χέρι σας και πηγαίνει σε μια μηχανή που ονομάζεται διαχωριστής κυττάρων αίματος.

Εκεί το αίμα περιστρέφεται γρήγορα, γεγονός που αναγκάζει τα αιμοπετάλια να διαχωριστούν από τα άλλα συστατικά του αίματος.

Αυτά τα κύτταρα στη συνέχεια πηγαίνουν σε έναν αποστειρωμένο ειδικό ασκό μιας χρήσης.

Εν τω μεταξύ, το υπόλοιπο αίμα σας – το πλάσμα, τα ερυθρά αιμοσφαίρια και τα λευκά αιμοσφαίρια – επιστρέφεται σε εσάς.

Αυτός ο κύκλος επαναλαμβάνεται αρκετές φορές. Μία μόνο δωρεά αιμοπεταλίων αποτελεί συχνά αρκετές μεταγγιζόμενες μονάδες αιμοπεταλίων.

Τι είναι τα αιμοπετάλια;

Τα αιμοπετάλια είναι μικροί απύρηνοι δίσκοι. Αποτελούν έμμορφα συστατικά του αίματος. Βασική τους αποστολή στον οργανισμό μας είναι η εξασφάλιση της αιμόστασης, της πήξης δηλαδή του αίματος σε περίπτωση αιμορραγίας και τραυματισμών. Τα αιμοπετάλια προέρχονται από τμήματα του πρωτοπλάσματος των μητρικών τους κυττάρων στο μυελό των οστών, των μεγακαρυωκυττάρων.

Εάν δωρίσω αιμοπετάλια, πού πηγαίνουν και ποιον βοηθούν;

Μετά τη δωρεά, τα αιμοπετάλιά σας ελέγχονται αμέσως και προετοιμάζονται για παράδοση σε νοσοκομείο. Κατά μέσο όρο, τα αιμοπετάλια μεταγγίζονται εντός 3 ημερών από τη δωρεά.

Περίπου 2 εκατομμύρια μονάδες αιμοπεταλίων μεταγγίζονται κάθε χρόνο στις ΗΠΑ.

Κάθε 15 δευτερόλεπτα κάποιος στις ΗΠΑ χρειάζεται αιμοπετάλια.

Ας δούμε όμως ποιες κατηγορίες ασθενών βοηθάτε με αυτόν τον τρόπο:

Τα αιμοπετάλια δίνουν στους ασθενείς με καρκίνο τη δύναμη που χρειάζονται για να συνεχίσουν να αγωνίζονται. Ενώ οι ασθενείς με καρκίνο υποβάλλονται σε θεραπεία, μια σημαντική παρενέργεια είναι ο χαμηλός αριθμός αιμοπεταλίων.  Χωρίς μετάγγιση αιμοπεταλίων, οι ασθενείς με καρκίνο αντιμετωπίζουν απειλητική για τη ζωή αιμορραγία επειδή τα αιμοπετάλια βοηθούν στην πήξη του αίματος.

Τα αιμοπετάλια βοηθούν επίσης τους ασθενείς να επιβιώσουν από μεγάλες χειρουργικές επεμβάσεις ή σοβαρούς τραυματισμούς. Μετά από μείζονα χειρουργική επέμβαση ή σοβαρό τραυματισμό, οι ασθενείς μπορεί να χρειαστούν αιμοπετάλια για να αντικαταστήσουν αυτά που χάνονται κατά τη διάρκεια της αιμορραγίας. Τα αιμοπετάλια τους κρατούν ζωντανούς, χωρίς επιπλοκές, ενώ αναρρώνουν.

Τα αιμοπετάλια δίνουν δύναμη σε ασθενείς με διαταραχές του αίματος και σε εκείνους με μεταμόσχευση. Οι μεταγγίσεις αιμοπεταλίων βοηθούν σε μεγάλο βαθμό αυτούς τους ασθενείς να συνεχίσουν και να ζήσουν πιο δραστήριες, υγιείς ζωές.

Επειδή τα αιμοπετάλια πρέπει να χρησιμοποιούνται εντός πέντε ημερών, χρειάζονται νέοι δότες κάθε μέρα. Γι’ αυτό είναι πολύτιμη η δωρεά μας!

Πόσο χρόνο παίρνει η δωρεά αιμοπεταλίων;

Από την αρχή μέχρι το τέλος, χρειάζονται περίπου δύο  ώρες για τη δωρεά αιμοπεταλίων. Θα χρειαστούν περίπου 30 λεπτά για να συμπληρώσετε το ερωτηματολόγιο ιστορικού υγείας και για να ρυθμιστεί προσωπικά το μηχάνημα για εσάς. Από εκεί μπορείτε να περιμένετε να κάνετε δωρεά για περίπου  1, 5 ώρας (παίζει ρόλο η μάζα σώματος και το μηχάνημα φυσικά, πχ κάποιοι ολοκληρώνουν σε δωρεά σε 1 ώρα) και στη συνέχεια να απολαύσετε ένα σνακ στο αναψυκτήριο.

Αυτό συμβαίνει επειδή χρειάζεται χρόνος για να διαχωριστούν και να συλλεχθούν τα αιμοπετάλια από τα άλλα συστατικά του αίματος. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, όπως προαναφέρθηκε, τα αιμοπετάλια απομακρύνονται από το αίμα σας και τα υπόλοιπα συστατικά του επιστρέφονται σε εσάς. Κατά τη διάρκεια της δωρεάς σας μπορείτε να χαλαρώσετε, να παρακολουθήσετε μια ταινία, να ακούσετε μουσική… Σε λίγες ώρες θα έχετε δωρίσει αρκετά αιμοπετάλια για να βοηθήσετε έως και τρεις ασθενείς.

Πολλοί δότες λένε ότι η δωρεά αιμοπεταλίων είναι ο «χρόνος μου» για να χαλαρώσουν από το καθημερινό άγχος της ζωής, βοηθώντας παράλληλα να σωθούν ζωές.

Ποια είναι τα οφέλη από τη δωρεά αιμοπεταλίων;

Θυμηθείτε ότι βοηθάτε ασθενείς με καρκίνο να έχουν μια καλή μέρα… όταν κάθε μέρα τους μετράει.

Μια δωρεά αιμοπεταλίων μπορεί να παρέχει μια πλήρη δόση αιμοπεταλίων για έναν ασθενή, μερικές φορές μέχρι τρεις ασθενείς. Πολλοί γιατροί και νοσοκομεία το προτιμούν για ασθενείς που χρειάζονται μετάγγιση αιμοπεταλίων.

Μια μικρότερη βελόνα χρησιμοποιείται για μια δωρεά αιμοπεταλίων σε σύγκριση με μια παραδοσιακή δωρεά ολικού αίματος, έτσι ώστε ορισμένοι δότες να το βρίσκουν πιο άνετο.

Επειδή παίρνετε υγρά και ερυθρά αιμοσφαίρια πίσω μετά τη δωρεά αιμοπεταλίων, ορισμένοι δότες λένε ότι αισθάνονται λιγότερο υποτονικοί μετά.

Πόσο ασφαλής είναι η δωρεά αιμοπεταλίων;

Η δωρεά αιμοπεταλίων είναι μια ασφαλής διαδικασία.

Οι δωρεές αιμοπεταλίων πραγματοποιούνται σε ένα εξαιρετικά ελεγχόμενο περιβάλλον από επαγγελματικά εκπαιδευμένο προσωπικό.

Κάθε δωρεά συλλέγεται μέσω μιας νέας, αποστειρωμένης βελόνας που χρησιμοποιείται μία φορά και στη συνέχεια απορρίπτεται.

Αν και οι περισσότεροι άνθρωποι αισθάνονται καλά μετά τη δωρεά αιμοπεταλίων, ένας μικρός αριθμός ανθρώπων μπορεί να αισθάνεται ζάλη, να έχει στομαχικές διαταραχές ή να εμφανίσει μώλωπες ή πόνο στο σημείο εισαγωγής της βελόνας.

Μερικοί δότες βιώνουν ρίγη καθώς το αίμα επιστρέφει σε αυτούς. Υπάρχουν διαθέσιμες κουβέρτες για να σας βοηθήσουν να ζεσταθείτε. Επιπλέον, ορισμένοι δότες μπορεί να αισθανθούν μια μικρή αίσθηση μυρμηγκιάσματος. Αυτή είναι μια ήπια αντίδραση στο αντιπηκτικό που χρησιμοποιείται όταν το αίμα επιστρέφει στο σώμα σας και μπορεί να ανακουφιστεί γρήγορα με ασβέστιο. Εάν εμφανιστεί αυτή η αίσθηση, το προσωπικό θα σας δώσει ένα συμπλήρωμα ασβεστίου.

Πόσο συχνά μπορώ να δωρίζω αιμοπετάλια;

Τα αιμοπετάλια μπορούν να δωρίζονται κάθε επτά ημέρες, έως και 24 φορές το χρόνο. Φανταστείτε αν κάθε δότης αιμοπεταλίων έδινε τουλάχιστον 10 φορές το χρόνο και τον αντίκτυπο που θα είχε!

Πώς μπορώ να προετοιμαστώ για τη δωρεά αιμοπεταλίων μου;

Μην παίρνετε προϊόντα ασπιρίνης για τουλάχιστον 2 πλήρεις ημερολογιακές ημέρες πριν από το ραντεβού σας για τη δωρεά αιμοπεταλίων.

Υπολογίστε ότι μπορεί να χρειαστούν 3 ώρες για να ολοκληρώσετε τη διαδικασία δωρεάς αιμοπεταλίων και προγραμματίστε τη μέρα σας χωρίς άγχος.

Ξεκουραστείτε καλά πριν από τη δωρεά σας.

Θα πρέπει να καταναλώνετε πολλά τρόφιμα και ποτά πλούσια σε ασβέστιο για λίγες ημέρες πριν από τη δωρεά σας.

Μπορείτε να δωρίσετε αιμοπετάλια κάθε επτά ημέρες, έως και 24 φορές το χρόνο.

Ποιος δικαιούται να δωρίσει αιμοπετάλια;

Στην ηλικία των 18 ετών, άτομα με γενικά καλή υγεία που πληρούν τις απαιτήσεις βάρους και ύψους μπορεί να γίνουν επιλέξιμα για δωρεά αιμοπεταλίων.

Κατά τη δωρεά, να έχετε μαζί σας την κάρτα αιμοδότη του Ερυθρού Σταυρού ή άλλη μορφή ταυτότητας.

Οι απαιτήσεις επιλεξιμότητας για δωρεά αιμοπεταλίων είναι οι ίδιες με μια δωρεά ολικού αίματος. Εφόσον πληροίτε τις ελάχιστες απαιτήσεις για τη δωρεά ολικού αίματος, ενδέχεται να είστε σε θέση να δωρίσετε αιμοπετάλια.

Πρόσφατα, ανακαλύφθηκε ότι οι γυναίκες που έχουν κυοφορήσει είναι πιο πιθανό να φέρουν αντισώματα που πιστεύεται ότι μερικές φορές προκαλούν επιπλοκές μετά τη μετάγγιση για λήπτες αίματος και αιμοπεταλίων.  Μέχρι αυτές οι επιπλοκές να γίνουν καλύτερα κατανοητές, ο Ερυθρός Σταυρός θα ρωτήσει τις νέες γυναίκες δότριες αιμοπεταλίων για το ιστορικό εγκυμοσύνης τους και θα εξετάσει εκείνες που έχουν μείνει έγκυες για αυτά τα αντισώματα. Ένα θετικό αποτέλεσμα δεν έχει καμία επίδραση στην υγεία του δότη, ωστόσο οι δότες που είναι θετικοί για αντισώματα καλό θα είναι να μην δωρίσουν αιμοπετάλια.

Ποιες ομάδες αίματος πρέπει να δωρίζουν αιμοπετάλια;

Όλες οι ομάδες αίματος, εκτός από τις ομάδες αίματος Ο ρέζους αρνητικό και Β ρέζους αρνητικό, ενθαρρύνονται να δοκιμάσουν τη δωρεά αιμοπεταλίων. Οι ομάδες αίματος Ο ρέζους αρνητικό και Β ρέζους αρνητικό μπορούν να έχουν τον μεγαλύτερο αντίκτυπο για τους ασθενείς που έχουν ανάγκη, συνεχίζοντας να δίνουν πλήρες αίμα ή δωρεά Power Red.

Εάν είστε τύπου ΑΒ, μπορείτε να κάνετε το μεγαλύτερο αντίκτυπο δωρίζοντας πλάσμα. Είναι παρόμοιο με τη δωρεά αιμοπεταλίων και προσφέρεται σε επιλεγμένα κέντρα δωρεάς.

Δρ. Παναγιώτα Χάδλα 

Βιολόγος, BSc, MSc, PhD

 

 Πηγή: https://wikihealth.gr/